دەسەڵاتی دیفاكتۆ لە باكوری سوریا لە مێژوی 4 بۆ 6 ی حوزەیرانی 2019، كۆڕبەندێكی نێودەوڵەتی سەبارەت بە ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیی (داعش) لە قامیشلۆ ڕێكخستبوو، نزیكەی 200 میوانیشی لەسەرتاسەری جیهانەوە بۆ بانگهێشت كردبوو.


تەحەدای گەورە كە ڕووبەڕووی ئەم دەسەڵاتە دەبێتەوە خۆی لە تێكشكاندنی دەوڵەتی ئیسلامییدا نابینێتەوە، هێندەی هه‌ڕه‌شه‌كان لە دەوری ئایندەی خۆبەڕێوەبەری كوردا دەخولێتەوە .

سەربەخۆیی كوردەكان لە باكوری سوریا كە خۆی وەك حوكمی دیفاكتۆ سەپاندووە، لەیەك كاتدا هەم وەك دەرفەتێك وایە بۆیان هەم سەركێشی، ئەویش بوونی هەڕەشەیەكی ڕاستەقینەیە لەسەریان كە ململانێ و ناكۆكیە، نەك لەنێوان دەوڵەتی توركیا و دەسەڵاتی سەربەخۆی خۆبەڕێوەبەری كوردانی سوریا بەتەنها، بەڵكو لەگەڵ دیمەشق كەلە ئایندەدا بە هێزێكی زۆرەوە دەگەڕێتەوە گۆڕەپانەكە .

زوو یان درەنگ پرسیارێك سەبارەت بە باكوری سوریا كە كوردەكان پێی دەڵێن "ڕۆژئاوای كوردستان" دێتە پێشەوە، لەگەڵ ئەوەشدا دەرفەتێك یان لانیكەم توانایەك لەبەردەم كوردەكاندایە بۆ دروستكردن و سەپاندنی ڕۆشنبیرییەكی سیاسیی نوێی ڕاوەستاو لەسەر دانوستان و سازشكردن لە بری هەڕەشە و جەنگ .

سەربەخۆیی كوردی لە باكوری سوریا، دەرەنجامی شكستێكی دوور و درێژ و داڕوخانێكی كتوپڕی دەوڵەتی نەتەوەیی نوێیە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم سەربەخۆییە لە ناوەڕاستی ساڵی 2012 ەوە دەركەوت، كاتێك كە چوارچێوەی سوریا وەك دەوڵەتێك بەخێرایی دەستی بە داڕمان كرد .

ئەوكاتەی كە خۆپیشاندانی جەماوەریی لە سوریا و چەند وڵاتێكی دیكەی جیهانی عەرەبی لە ساڵی 2011 سەریهەڵدا و بووە هۆی زیادبوونی سەركوتكردن و لەوێشەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی توند كە سەرەنجام هەموو ئەو دامەزراوانەی دەوڵەتی سوریای داڕماند كە لەدوای كشانەوەی سوپای فەرەنسا لە ساڵی 1946 دروستكرابوون .

توندوتیژیی بەردەوام لە سوریا بۆتە هۆی كوژرانی 370 هەزار بۆ 570 هەزار كەس، هەرچەندە ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژە بە كوژرانی 400 هەزار هاوڵاتی سوری دەكەن، ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی سوریا لە ساڵی 2011 گەیشتبێتە 22 ملیۆن كەس، ئەوە مانای ئەوەیە 2%ی كۆی دانیشتوانی ئەو وڵاتە لە شەڕ و ململانێكاندا كە ماوەی 8 ساڵە بەردەوامیی هەیە، كوژراون .

هەروەك 5 ملیۆن و 600 هەزار كەسی دیكەش وڵاتیان جێهێشتووە و ئاوارەی دەرەوە بوون، نزیكەی 6 ملیۆن و 200 هەزار هاوڵاتی دیكەش لەناوخۆدا ئاوارە بوون .
بەگشتی توندوتیژییەكان لەنێوان سورییەكان خۆیاندایە، ئەوەش ئەو كارەیە كە بیرۆكەی دەوڵەتی بەتاڵ كردەوە جا ئیتر ئەو دەوڵەتە عەرەبی بێت یان سوری وەك یەكە .

لە واقیعدا ئەم دەوڵەتە (سوریا) چەندین نەوەی كوردەكانی چەوساندەوە، بە دەربڕینێكی سادە كوردەكان هیچ مامەڵەیەكی باشیان لە سایەی ئەم دەوڵەتە نیشتمانییەی سوریاوە نەبینی و هەست پێنەكرد، كوردەكان 10% ی كۆی دانیشتوان پێكدەهێنن، بەڵام سوریای بەعسی ڕازی نەبوو دان بنێت بە هاوڵاتیبوونی 300 هەزار كەس لە كوردەكانی وڵاتەكەی و قەدەغەشی خستە سەر خوێندن بە زمانی كوردی و بۆشیان نەبوو ئاهەنگ بەبۆنەی جەژنی نەورۆزەوە بگێڕن (سەرەتای بەهار سەری ساڵی فارسی و كوردیە) .

كوردەكان لە هەردوو ساڵی 2004 و 2011 لە بارودۆخی ناهەمواری خۆیان یاخیبوون، كاتێك كە چالاكوانێكی كوردی بەناوی (مەشعەل تەمۆ) دەكوژرێت، هێزەكانی حكومەتی سوریا دەستڕێژی گولە لەو هەزاران كەسە دەكەن كە بۆ ناشتنی جەنازەی تەمۆ ئامادەبوون، سەرەڕای ئەو سەركوتكارییەی سوریای بەعسی دژ بە كوردەكان لەناوخۆدا، یاریشی بە بەرهەڵستكاریی و ئۆپۆزسیۆنی كوردی لە توركیا كردووە، ئەویش لە ڕێگەی كردنەوەی بنكەی سەربازیی بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان و پێشكەشكردنی پاڵپشتی دارایی بۆی .

كوردەكان كارتی فشار بوون بۆ سەر توركیا و سوریاش وەك هاوپەیمانی خۆی لێی نەڕوانیون، لە ناوەڕاستی ساڵی 2012 كاتێك هێزەكانی بەشار ئەسەد توانایان نەما، بەشێكی زۆری لە باكوری سوریا چۆڵكرد و لەوناوچانە كشایەوە، ئەمە ڕێگای لەبەردەم هێزە كوردیەكاندا خۆشكرد بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەكان، دیمەشق پێیوابوو كوردەكان دەبنە هاوپەیمانی داهاتوویەتی چونكە ئەوان دژی ئۆپۆزسیۆنی ئیسلامیی و هەروەها دەستوەردانی ڕاستەوخۆی توركیاشن .

لە ساڵی 2012 ەوە ناوچە كوردییەكان گۆڕانكاریی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە، هێزە كوردییەكان لەژێر ئاڵای (یەكینەكانی پاراستنی گەل) یەكیانگرتووە ئەمەش هەوڵێك بوو بۆ یەكخستنی سێ ناوچە كوردییەكە كە ئەوانیش (قامیشلۆ و كۆبانێ و عەفرین)ن .

ساڵی 2013 ڕوبەڕووی هێزە ئیسلامییەكان بوونەوە و پاشان ساڵێك دواتریش بەهەمان شێوە ڕووبەڕووی هێرشێكی سەخت و دژواری ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیی بوونەوە كە توانیبووی 300 گوند داگیربكات . بەر لە گەمارۆدانی كۆبانێ، بەرهەڵستكارانی كورد توانیبویان بە پاڵپشتی هێزی ئاسمانیی ئەمریكی پشتی ئەو جەنگە بشكێنن كە داعش هەڵیگیرساندبوو .

لەو پێناوەدا یەكینەكانی پاراستنی گەل باجێكی قورس و زۆریاندا و نزیكەی 11 هەزار شەڕڤانیان لێ كوژرا، بەڵام هاوپەیمانێتیكردنی لەگەڵ ئەمریكا بووە دەستەبەر و گرەنتی بۆیان لە هەر هەڕەشەیەكی دیكە بۆیان .

بەپێی یەكێك لە گێڕانەوەكان، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوكاریی و پاڵپشتی سەربازیی گەورەی پێشكەش بە كوردەكان كردووە، لە ئێستاشدا یەكینەكانی پاراستنی گەل هەزاران خێزانی داعشی وەك دیل لەژێر دەستدایە كە 2000 لەو خێزانانە بیانین و نزیكەی 70 هەزار كەسیش لە ئەندامانی ئەو خێزانانەی چەكدارانی داعش  لە ژن و مناڵ و بەتەمەنەكانن و لە كەمپی (الهول) دەستبەسەرن و، كوردەكان دەیانەوێت بە دانپێدانی زیاتری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بۆ دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری خۆیان لە باكوری سوریا ئاڵوگۆڕیان پێ بكەن .

لەمكاتەدا هیچ هەرەِەشەیەكی ڕاستەوخۆ دژ بە كوردانی سوریا بوونی نیە، بڕیارەكەی ترەمپیش بۆ كشانەوەی 2000 سەربازیی هێزە تایبەتەكانی ئەمریكا لە باكوری سوریا، لەلایەن سوپاوە هەڵوەشێنرایەوە، گەمە و كێبڕكێی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕوسیا و ئێران توركیاش لەسەر هۆكارەكانی گەیشتن بە كێڵگە نەوتییەكانی سوریا هێشتا بەردەوامە، فاكتەرێكی دیكەی دواخستنی پرسی كورد ئەو شەڕ و ناكۆكییەیە كە ئێستا لە ئیدلیب هەیە.

توركیا بەڵێنی داماڵینی چەكیدا لەو گروپە توندڕەوانەی پەیوەندییان بە ڕێكخراوی قاعیدەوە هەیە لەناوچەكەدا، بەڵام شكستیهێنا، سوپای سوریا بەهاوكاری هاوپەیمانە ڕوسییەكەی هێرشێكی گەورەی لە 30 نیسانی ڕابردوو كردە سەر ئیدلیب بەڵام ئەویش شكستیهێنا وتوشی زەرەر و زیانێكی گەورە بوونەوە .

بەشێكی ئەو شكستە دەگەڕێتەوە بۆ پاڵپشتی توركیا بۆ گروپە چەكدارییەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا ئەویش بە دابینكردنی چەك و خۆراك، لەناویشیاندا موچەكی دژە تانك . پرسی ئیدلیب كە ژمارەی دانیشتوانەكەی 3 ملیۆن كەسە و كەوتوونەتە ناو گەمارۆی لایەنە ناكۆكەك و بەشەڕ هاتووەكانی سوریاوە و لەهەموو لایەكەوە لەژێر ئاگردان، پرسێكە و ئەمڕۆ زۆرترین چاوی لەسەرە لەو ڕووداوانەی لە سوریا ڕوودەدەن .

لەگەڵ چارەسەركردنی پرسی ئیدلیب، ڕەنگە هاوپەیمانێتیەكی كاتیی لەنێوان ئەنقەرە و دیمەشق دژ بە كوردەكان ببینین، توركیا لە سەرەتادا دوودڵ بوو لە وەرگرتنی هەڵوێستێكی دیاریكراو (بگەڕێنەوە بۆ ڕێكەوتننامەی ئاگربەستنی نێوان پەكەكە و توركیا ساڵی 2013)، بەڵام بە هاتنی ساڵی 2014 ڕوانینی توركیا بۆ كوردانی سوریا گۆڕا بۆ "تیرۆریست" و چەندین جاریش هەڕەشەی دەستوەردان و هێرشی سەربازیی كردووە.

دیمەشق لە سەرەتادا پێی باش بوو كە كوردەكان كۆنترۆڵی سنورەكانی باكور بكەن باشترە لەوەی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی لایەنگری توریا یان داعش كۆنترۆڵی بكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا و دوای ئەوەی ڕژێمی سوریا توانی زاڵ بێت بەسەر دوژمنەكانیدا، هەڵوێستەكانی بەرامبەر كوردەكان توند كردەوە، دیمەشق هەرجۆرە قسەكردنێكی لەسەر سەربەخۆیی و دەوڵەتێكی فیدراڵیی ڕەتكردەوە، تاكە پێشنیازیی و خستنەڕووی بۆ كوردەكان، گەڕانەوە بوو بۆ بارودۆخی پێشوو و ڕازیبوونیان بێت بە دەسەڵاتی ناوەند و دەوڵەتی سەركوتكار و چەوساندنەوەی كوردەكان .

بەڵام ئێستا دەرچەیەك هەیە بۆ دەرچوون لەو قەیرانە، ئەویش دان نانە بە بوونی كوردەكان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەك یاریكەرێكی سەرەكی . بەخشینی خۆبەڕێوەبەری (حوكمی زاتی) بە كوردانی سوریا و دان نان بە ئیرادەی سیاسییان، دەرگا لەبەردەم دەركەوتنی نمونەیەكی سیاسیی جیاواز لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەكاتەوە، لەبری ئەو دەوڵەتە قەومییە تاكڕەوانەی كە بوونە سەرچاوەی زۆرێك لە ئازار و كارەساتەكان .

ئەوە دەبێتە هەنگاوی یەكەم بۆ كۆنترۆڵكردنی دەوڵەتێكی چەوسێنەری مەركەزیی و سەركردەكانی و دروستبونی جۆرێكیش لە فرەیی لە ڕێگەی بەشداریی لە دەسەڵات و پشتیوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بۆ خۆبەڕێوەبەری (حوكمی زاتی) و دەوڵەتی فیدراڵیی، بیرتانە توركیا چۆن سەرەتا نەیاری خۆبەڕێوەبەری كوردەكان بوو لە لە عێراق ؟ بەڵام ئێستا هاوپەیمانێكی ئابوری و سیاسیی گرنگی ڕژێمی دەسەڵاتداری هەولێرە .

توێژینه‌وه‌ی فیكین شیتریان، نوسەرو ڕۆژنامەنووسی ئەرمەنی

لینكی په‌یوه‌ندیدار

ژمارەی خوێندراو : 317 جار