پیلانی ترەمپ پاکتاوی نەتەوەیی، سوکایەتی بەیاسا نێودەوڵەتیەکان، نەزمی جیهانی، دیموکرسی و کردەوەی شێتی ئەخلاقە  
فەرمان محەمەد
ماستەر لە یاسای نێودەوڵەتیی 
زانکۆی بۆڵۆنیا/ ئیتاڵیا
ئەمە یەکەمجار نییە کە وەک دەرفەتێکی بازرگانی سەیری قەیرانێکی جیۆپۆلەتیکی چارەسەرنەکراو بکات. بینینی سەرۆکێکی ئەمریکی پشتگیری لەوە بکات کە دەبێتە دەرکردنی بەزۆری فەلەستینییەکان لە ماڵەکانیان، ئەمەش سیاسەتی دەیان ساڵەی ئەمریکا، یاسای نێودەوڵەتی و بنەڕەتی مرۆڤایەتی دەشێوێنێت، دەبێتە کۆلۆنیالیزم بۆ سەدەی بیست و یەکەم. ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ زۆر ڕوونن کە ناتوانیت بە زۆر دانیشتووانێک لە وڵاتی خۆیان بگوازیتەوە.
لێدوانەکانی ترەمپ ڕەنگدانەوەی نەزانی قووڵی سەرۆکی ئەمریکایە لە ناوچەکە و لایەنگری ئەمریکای لە بەرژەوەندی ئیسرائیل پشتڕاستکردەوە.
ترەمپ پێشنیاری ئەوە دەکات کە ئەمریکا خاوەندارێتی لە کەرتی غەززە بکات، پێشنیارەکانی ئەو دەگەنە ڕادیکاڵترین هەڵوەشاندنەوە لە هەڵوێستی دامەزراوی ئەمریکا سەبارەت بە ئیسرائیل و فەلەستینییەکان لە مێژووی ئەم دواییەی ململانێکاندا؛ و وەک بازدانێک بەسەر یاسا نێودەوڵەتییەکان سەیر دەکرێت ڕیشەییترین گۆڕانکاری لە هەڵوێستی ئەمریکا لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨ و شەڕی ١٩٦٧ کە دەستیپێکرد بە داگیرکردنی سەربازی ئیسرائیل بۆ سەر زەوی بە کەرتی غەززەشەوە.
لە مێژە خواستی ڕاستڕەوە نەتەوەییە توندڕەوەکانی ئیسرائیل بووە کە فەلەستینییەکان لە ناوچەکانی خۆیان دەربکەن و لە شوێنی ئەوان نیشتەجێبوونی جولەکەکان فراوان بکەن. ئەوان درێژەیان بە بانگەوازەکانیان داوە و دژی ڕێککەوتنی ئاگربەست و ئازادکردنی بارمتەکانی ئێستا بوون.
پاکتاوی نەتەوەیی دەتوانرێت هەم بە تاوانی جەنگ و هەم بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی هەژمار بکرێت ئاوەدانکردنەوەی غەززە پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و ئاگربەستی هەمیشەیی هەیە نەک ئاوارەبوونی دانیشتووانەکەی. خەڵک بە درێژایی کۆمەڵکوژییەکە لەوێ بووە و ئێستا دووای ئاگربەست و دووای ١٥ مانگ ئاگرو ئاسن و تاقیکردنەوەی هەموو ڕێگاکان ئامادەنین دەست لەو خاکە هەڵبگرن کە شوێن و یادەوەری ژین و مردنی ئازیزانیانە. لە کاتێکدا کەسێکی نائەقلانی و دوور لەهەموو معریفەو تێگەیشتنێکی واقعی و سیاسی باس حاڵەتێکی دەگمەنی ئاوارەبوونی پێچەوانە دەکات کە لە مێژووی نوێ و نەریتی نێودەوڵەتی پێشینەی نیە، سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ داوای گواستنەوەی تەواوی دانیشتوانی غەززە بۆ میسر و ئوردن کردووە گواستنەوەی زۆرە ملێ کە پێچەوانەی هەموو نۆرمە ئەخلاقی و عورف و یاسانێودەوڵەتیەکانە.
غەززە هێشتا لە قۆناغی یەکەمی ئاگربەستدایە، کە لە ١٩ی یەکدەستیپێکردووە و ٤٢ ڕۆژ بەردەوام دەبێت. داهاتووی خاکەکە بە پلانەکانی ئاوەدانکردنەوەشەوە تا بەشی دووەم و سێیەمی ڕێکەوتنەکە یەکلایی نابێتەوە. بۆ فەلەستینییەکان، ئەوە دەکاتە کردەوەیەکی سزادانی بەکۆمەڵ. غەززە لە ئێستاوە شوێنی ئەو فەلەستینیانە بووە کە لە شەڕەکانی دروستکردنی ئیسرائیلدا هەڵاتوون یان بە زۆر لە ماڵەکانیان دەرچوون.ئەوان و نەوەکانیان تا ئەمڕۆش زۆرینەی ڕەهای دانیشتوانی غەززە پێکدەهێنن.
ترەمپ هەموو جۆرە شتێک دەڵێت. سیاسیەک بێ بوونی معریفەی سیاسی و هۆشیاری سیاسی و فەلسەفەی سیاسی هەندێک جار، شتگەلێکن کە ئەو مەبەستییەتی. هەندێک جار، شتگەلێکن کە مەبەستی ئەو نییە. هەندێک جار، شتگەلێکن کە لە گفتوگۆیەکدا بیستوویەتی کە پێنج خولەک لەمەوبەر کردوویەتی. هەندێک جار، شتگەلێکن کە پێی وایە بیستوویەتی بەڵام بە هەڵە تێگەیشتووە، کەسێکی بێئاگا لە جوگرافیاو کلتوری گەلان و جیهان تەنیا شتێک ببینی و بناسێت پارەیە کە ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی زۆربەی هاوپەیمانە کۆنەکان بەگومانەوە لە ڕۆڵی ئەمریکا بڕوانن کە پشتی کردووتە ئەو بەهایانە کە ئەمریکا لەسەری دامەزراوە کە ئەمەش وایکردووە متمانە بەئەمریکا کەمبێتەوەو وڵاتان زیاتر لە چین نزیک ببنەوە کەنزیک بوونەوەی ئەمریکایە بەرەو کۆتاییەکی خۆتێکدەر.
بە دڵنیاییەوە وەک پابەندبوونی ترەمپ بە کارکردن لەگەڵ ئیسرائیل بۆ سڕینەوەی نەک تەنیا حەماس بەڵکو خەڵکی غەززە سەیر دەکرێتبنیامین ناتانیاهۆ، ڕایگەیاند کە پێی وایە ترەمپ یارمەتی ئیسرائیل دەدات بۆ گەیشتن بە هەموو ئامانجە جەنگییەکانی.پیلانەکەڕێچکەیەکە بۆ دروستکردنی ئاژاوە و گرژی لە ناوچەکەدا.
هەنگاوێکی لەو شێوەیە دەتوانێت سەقامگیریی ناوچەکە بخاتە مەترسییەوە، مەترسی فراوانبوونی ململانێکان زیاد بکات، هەروەها ئاسۆی ئاشتی و پێکەوەژیان لەنێو گەلانیدا تێکبدات. پێشنیارەکان ئەگەری چارەسەری دوو دەوڵەتی داهاتوو بە هەر مانایەکی ئاسایی دەسڕنەوە و لەلایەن فەلەستینییەکان و جیهانی عەرەبیەوە وەک پلانی دەرکردن بە شێوەیەکی یەکگرتوو ڕەت دەکرێنەوە.

پێشنیارە بێئەدەبیەکەی دۆناڵد ترەمپ بۆ دەستبەسەرداگرتنی غەززە دەتوانێت گرژییەکان لە قۆناغێکی ناسکی گرێبەستی ئاڵوگۆڕی بارمتەکاندا دروست بکات، و توندوتیژی زیاتری لێبکەوێتەوە ئەگەر فەلەستینییەکان بە زۆر لە خاکەکەیاندووربخرێنەوە.
ئەگەر میسر، ئوردن و هەر وڵاتێک بیر لە قبوڵکردنی ئاوارەبوونی فەلەستینییەکان بکاتەوە، گەلی ئەم وڵاتانە دەڕژێتە سەر شەقامەکان و کۆتای بەڕژێمەکان دێت.قبوڵنەکردنی پێشنیاری ترەمپ ترسە لە شڵەژانی ناوخۆی نەک نیگەرانی بۆ پرسی فەڵەستین.
ئاوارەبوونی گەلی فەلەستین لە خاکی خۆیان نادادپەروەرییەکە کەترسیان لە کاردانەوەی دانیشتووانەکەیان هەیە، کە هەر ڕۆڵێک لە پاکتاوی نەتەوەیی وەک خیانەتێک لە دۆزی فەلەستین سەیر دەکرێت، کە تا ئێستاش وەک پرسێکی ناوەندی لە ناوچەکەدا ماوەتەوە.
جگە لەوەش، لێشاوی سەدان هەزار فەلەستینی ئاوارە، لەوانەش ئەگەری هەیە هەزاران شەڕڤانی توندوتۆڵ لە شەڕدا، دەتوانێت پێکهاتە سیاسی و ئابووری و ئەمنییەکانی میسر و ئوردن تێکبدات،دەبێتە هۆی "مەترسی ڕاستەوخۆ" بۆ سەر دەسەڵاتەکەیان و سەقامگیری وڵاتەکانیان.
میسر و ئوردن دوو لە نزیکترین هاوپەیمانی ئەمریکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و وەرگری سەرەکی یارمەتییەکانی ئەمریکان کە بۆ دەیان ساڵە سیاسەتە ناوچەییەکانیان لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکادا هاوتەریب کردووە.
غەززە زەوییەکی هەڕاجکراوی بێ خاوەن نییە تاکو لایەنێک بڕیاری کۆنترۆڵکردنی بدات، بەڵکو بەشێکە لە خاکی فەلەستینی داگیرکراوو هەر چارەسەرێک دەبێت لەسەر بنەمای کۆتاییهێنان بە داگیرکاری و گەیشتن بە مافەکانی گەلی فەلەستین بێت، نەک لەسەر بنەمای عەقڵیەتی بازرگانێکی خانووبەرە و عەقڵیەتی دەسەڵات و هەژموونی. نوێنەرایەتی بانگەوازێک دەکەن بۆ پاکتاوی نەتەوەیی، کە تاوانی جەنگە.”
گرینلاند، کەنەدا، کەناڵی پەنەما: ترەمپ غەززە زیاد دەکات بۆ زنجیرەیەک دەستبەسەرداگرتنی زەوییە پێشنیار کراوەکان و پلانە سەرسوڕهێنەرە شەڕەنگێزیەکەی کە هەریەکەیان بووەتە هۆی ناڕەزایەتی لەسەر هەڕەشە پێشنیار کراوەکانی بۆ سەر سیادە و سەروەری وڵاتانی تر.
ڕەنگە چاوی لە لایەنەکانی دیکەی گرینلاند بێت وەکو کۆگای سەرچاوە سروشتییەکانی لەنێویاندا کانزاکانی زەوی دەگمەن کە ڕەنگە زیاتر دەستڕاگەیشتنیان هەبێت بەهۆی ئەوەی گۆڕانی کەشوهەوا سەهۆڵی خاکەکە دەتوێنێتەوە.
دانیمارک کە گرینلاند بۆی وابەستەی تاجی سەربەخۆیە، پێیوابووە کە بۆ فرۆشتن نییە. لە لایەکی دیکەوە بەرپرسانی گرینلاند هەوڵیان داوە مافی سەربەخۆیی خاکەکە دووپات بکەنەوە.
کەنەدا: ترەمپ لە مانگی یەکدا چەندین جار باسی لە گۆڕینی وڵاتی سەربەخۆ بۆ ٥١هەمین ویلایەتی ئەمریکا کرد. ڕوون نییە کە ئایا ترەمپ کە خۆی بە "بیرۆکەی گەورە" ناودەبات، خواستێکی جدییە، یان تاکتیکێکی دانوستانکاری نائۆرتۆدۆکسە لە گفتوگۆ دوولایەنەکاندا سەبارەت بە بازرگانی و کۆچبەری و ئاسایشی نیشتمانی.
پەنەما: ترەمپ سوێندی خۆی دووپاتکردەوە کە کەناڵی پەنەما "وەربگرێتەوە"، ئەمەش لە پەرەسەندنی ناکۆکییەکی دیپلۆماسی سەبارەت بە بوونی چین لە دەوری ڕێڕەوی ئاوی گرنگ.
سەرۆکی پەنەما ڕائول مولینۆ ڕایگەیاند، سەروەری کەناڵەکە جێگەی مشتومڕ نییە.
لێدوانەکانی ترەمپ لەسەر بنەمای هیچ ستراتیژییەکی ڕاستەقینە و سیاسەتێکی دوورمەودا نیە ئەمە دەکاتە پاکتاوی نەتەوەیی، بە لەبەرچاوگرتنی واقیعە جیۆپۆلەتیکییەکانی ناوچەکە پێناچێت بەدیبهێنرێت و هیچ ڕێگەیەک نییە کە ئەمە قبوڵ بکرێت. سەرۆکی ئەمریکا ڕەنگە بە تەواوی بیری لە کاردانەوەکانی ئەم سیاسەتە بۆ تەواوی ناوچەکە و جیهانیش نەکردبێتەوە کە ئەمە جگە لەوەی کێشەو پرسێکی نەوەییە لەهەمان کاتتدا پرسێکی تەواو ئاینی و بیرو باوەڕە  کە سێیەمین پیرۆزترین شوێنە لای مسلمانان  و شایەنی سازشکردن و قبوڵکردن نیە لەژێر هەر ناوێک  و هەڕەشەیەک چونکە تایبەت نیە بە خودی فەڵەستینیەکانیش بەلکو پرسێکی تەواو عقیدەی و تایبەتە بەکۆمەڵگە و جیهانی مسلمانان. ٧ی ئۆکتۆبەریش بەرهەمی کارە کورتبین و نەزانەکانی ترەمپ بوو بەهەڵدان بۆ گواستنەوەی پایتەخت لە تەلئەبیبەوە بۆ قودس و جێ بەجێکردنی ڕێکەوتنی ئەبراهام لەگەڵ ڕژێمەکانی ناوچەکە وپشتگوێخستنی فەڵەستینیەکان کە خاوەنی سەرەکی پرسەکەن وایانزانی بەبێ فەڵەستین دەتوانن کێشەی عەرەب-ئیسڕائیل چارەسەربکەن.